WANGSAN WANGUN LENGKARA - Materi Basa Bali Kelas XI SMA

Wangsan Lengkara 

Lengkara inggih punika : pepupulaning kruna sane manut lintihan, sane mamuat teges inggihan wenten wirasanipun. Mangkin ngiring uratiang warna kalih pepalihan lengkarane ring Basa Bali, sane gumanti sampun kapstikayang, muiripun:


A. Lengkara Lumaksana (kalimat aktif) :

Yaning sajeroning lengkara, kahanan Kruna Kria malaksana, pamekas karya sane mengpeng kalaksanayang utawi kamargiang, kawastanin : lengkara lumaksana (kalimat aktif). Upaminipun:

Sane nglaksanayang karya dados unteng bebaosan:

1. I meme ngadep saang di peken.

2. Belin tiange luas ke Surabaya.

3. Para sisia sedek ngwentenang rame-rame ring sekolahan, msll.


Ring lengkara-lengkara inucap, sang nglaksanayang karya sakadi :

I meme, belin tiange, para sisia, sane dados unteng wiadin pokok bebaosan, mawasta : pikukuhing lengkara (subyek = pokok kalimat). Pikukuhing lengkara taler kabaosang : jejering lengkara. Pikukuhing lengkara utawi jejering lengkara, punika winangun (dibentuk) antuk : Kruna Aran. Ring lengkara lumaksana wenten makudang-kudang sorohipun, makadi :

1. I bapa ngabas somi di carik. Para prajurite nglurug panegaran masehida Anake Agung

2. Ya sedeng melaha pules. Adine labuh uli di balene.

Lengkara nomor 1 (siki) janten nglaksanayang karya. Gumanti wenten rincikan (rencana). Kewanten lengkarane sane nomor 2 (kalih) kahanan karya (indik).


B. Lengkara Linaksana (kata kerja pasif):

Yan sajeroning lengkara, kahanan panandang (penderita), inggih punika pikukuhing lengkara katibenan indik (karya), kawastanin : lengkara linaksana (kalimat pasif). Lengkara linaksana puniki kacihnayang antuk karya sane sampun puput kalaksanayang (kalimat pasif). Makudang-makudang wimba lengkara linaksana:

1. Lengkara Linaksana kaping : I. Sane kapratama winangun antuk Kruna Kria dados jejer.

Upaminipun :

a. Uli tuni Nyoman alih-alihin tiang.

b. Ooo, ento te uli tuni suba tiang alih Beli?


2. Lengkara Linaksana kaping : II. Sane kaping kalih puniki winangun antuk pangater ka, kadulurin Kruna Kria sane dados jejer. Upaminipun:

a. Sokne kapenpenin baas teken pipis, kapin anake lingsir ento.

b. Ipun kacingak olih Dane Bapak Guru, msll.


3. Lengkara Linaksana kaping III. Sane kaping tiga kacihnayang antuk wangun pangater ka, miwah pangiring ang, wiadin pangater ma, sane pacang ngwetuang karya linaksana (pasif). Upaminipun:

a. Cakepan punika kasurat duk rahina Redite Umanis Ukir.

b. Ring cakepan punika wenten sane masurat antuk Aksara Bali, wenten taler masurat antuk Aksara Latin.

c. Aba-abaane kaentungang di tukade dalem.

d. Lawangane ring jaba tengah kantun mauneban.

e. Canange mabrarakan di margane, wireh ada anak ngulungang banten, msll.


Kadi asapunika lengkara-lengkarane sane sampun kaloktah, ring sajeroning uratiang kawentenan lengkara-lengkara, pamekas nganutin pepalihannyane, utaminnyane manuting geginan (fungsi).


PEPALIHAN LENGKARA

Pepakuhan lengkara manut geginan saha kahanipun, inggih punika:

1. Lengkara manuting linggih

2. Lengkara manuting kadaden

3. Lengkara manuting wangun

4. Lengkara manuting tetuek

5. Lengkara manuting geginan

6. Lengkara manuting ucapan


1. Lengkara manuting linggih :

Lengkara manuting linggih, winangun antuk :

a. Pikukuhing lengkara (jejering lengkara), kawangun antuk Kruna Aran.

b. Linging lengkara (piorahing lengkara), kawangun antuk Kruna Kria (predikat).

c. Panandanging lengkara, kawangun antuk Kruna Aran (obyek = penderita atau pelaku).

d. Pidartaning lengkara, kawangun antuk Kruna Pidarta (pidarta indik genah wiadin dauh) = keterangan tempat atau keterangan waktu.


Ring wewidangan lengkara puniki kandugi metu : lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana (kalimat aktif serta kalimat pasif). Wimbanipun (nontohnya) :

-I meme ngadep siap di peken.

I meme = jejering lengkara

Ngadep = linging lengkara

Siap = panandanging lengkara

Di peken = pidartaning lengkara (genah)

-I bapa numbegin tenggalaan ituni

I bapa = jejering lengkara

Numbegin = linging lengkara

Tenggalaan = panandanging lengkara

I tuni = pidartaning lengkara (genah)


2. Lengkara manuting kadaden :

Lengkara manutin kadaden wenten 3 (tetiga) ;

a. Lengkara Paripurna

b. Lengkara Sampurna

c. Lengkara Tan Sampurna


a. Lengkara Paripurna Lengkara Paripurna, inggih punika lengkara sane hangkep madaging jejer, piorah, penandang miwah pidartaning lengkara. Upaminipun:

-I Tojan mamancing lele di tukade.

I Tojan = jejering lengkara 

Mamancing = linging lengkara

lele = panandanging lengkara

Di tukade = pidartaning lengkara (indik genah)

-Kaki Paluk makena latih ibi sanja

Kaki Paluk = jejering lengkara

Makena = linging lengkara

Latih = panandanging lengkara

Ibi sanja = pidartaning lengkara (indik dauh)


b. Lengkara Sampurna :

Lengkara Sampurna, inggih punika lengkara sane mamuat jejer miwah linging lengkara. Upaminipun:

-Murid-muride nulis. Prajurite masuriak.

-Krama Desane ngayah, msll.

Bahbahanipun sapuniki:

Murid, prajurit miwah krama desa, mawasta jejering lengkara, nulis, masuriak, ngayah, punika linging lengkara.


c. Lengkara Tan Sampurna :

Sane kabaos Lengkara Tan Sampurna, inggih punika : lengkara sane marupa kruna kewanten. Tegesipun : lengkara sane nenten mamuat, jejer, ling, panandang, miwah pidartaning lengkara. Upami:

Inggih, Sampunang, Margi, Nawegang, Nah, Beeh, Uiiiiih. Msll.


3. Lengkara manuting wangun :

Lengkara manuting wangun kapalih dados 2 (kekalih), inggih punika:

a. Lengkara Tunggal (kalimat tunggal).

b. Lengkara Bineka (kalimat majemuk).

a. Lengkara Tunggal :

- I bapa matekap di carik.

- Ni Luh Sari maumbahan di tlabahe, msll.


4. Lengkara manut tetuek (makna kalimat): Lengkara puniki kapalih dados 5 (limang) paos, inggih punika :


a. Lengkara Pidarta (kalimat berita) : Ring lengkara puniki nartayang (menceritakan/menyampaikan) paindikan apaos. Upaminipun :

- Ring alun-alun wenten rame-rame.

- Sane tigang rahina titiang sampun rauh ring dunungan, msll.


b. Lengkara Pituduh (kalimat perintah) :

Ring lengkara puniki Kruna Kria sane pinih utama, mamuat pituduh (perintah), nuduhang nglaksanayang karya. Upaminipun :

- Jemakang adine baju !

- Gaenang malu I bapak bubuh !

- Tulis ja lengkarane beten aji Aksara Bali !, msll.


c. Lengkara Sesambatan (kalimat keluhan/derita) :

Lengkara puniki nyinahang rasa sane katandangin olih sang mabaos. Upaminipun:

- Aduh mael nasine dini

- Beeh lakar kudiang jani baan ngitungang, barang suba pada gisina

- Msll.


d. Lengkara Pidawegan (kalimat waktu) :

Lengkara puniki, nyinahang paindikan sane pasti wiadin kirang pasti. Upaminipun:

- I Nyoman mairib engsap kapin titiang.

- I Ratu manawi sampun mayusa 35 (pasaur) warsa sane mangkin. Msll.


e. Lengkara Pitaken (kalimat tanya) : Lengakara puniki mamuat pitaken, duaning sang mabaos durung tatas uning. Upaminnyane :

- Nyen sih ane nyilih bukun tiange ?

- Paman Patih ajak makejang! Kenken mungguing krimikan para pretakjanane? msll.


5. Lengkara manut geginan :

Lengkara puniki winangun antuk :

a. Lengkara Kria :

Ring lengkara puniki, jejering lengkara malaksana, linging lengkara : Kruna Kria, Lengkara puniki mirib (saimper) ring lengkara Lumaksana (kalimat aktif). Upaminipun :

- I bapa matekap di carik

- I meme madangang saang di peken, msll.


b. Lengkara Tan Kria :

Ring sajeroning Lengkara Tan Kria, linging lengkara tan Kruna Kria. Upaminipun :

- Siape ento soroh buron mabatis dua.

- Memerine makejang putih-putih, msll.


6. Lengkara manutin ucapan :

Lengkara manut ucapannyane, kapalih dados 2 (kekalih) , inggih punika :

a. Lengkata Tetiron :

Lengkara puniki kaucapang olih sang katuturang utawi sang kabaosang. Upaminipun:

- Luh Sari ngraos bangras: “Lipetang suba tiang ke umah reraman tiange!”.

- Bapak/Ibu guru ngandika alon: “Uduh Cening sisia ajak makejang! Dinane jani Cening suba madan “purnacarya” utami mragatang peplajahan di SMA.


b. Lengkara Panuek : Lengkara puniki marupa panuek (penajaman) saking Lengkara Tetiron, wiadin Wirasan lengkara Tetiron inucap. Upaminnyane:

- “Lipetang dogen suba tiang ke umah reraman tiange” keto raos Ni Luh Sarine bangras.

- “Uduh Cening sisia ajak mekejang, Dinane Cening suba madan “purnacarya” utawi mragatang peplajahan di SMA” keto pangandikan Dane Bapak/Ibu Guru alon, msll.


Lengkara Nganutin Wangun

Nganutin wangunipun, lengkara kabinayang dados lengkara tunggal miwah lengkara masusun.

a. Lengkara Tunggal

 Lengkara Tunggal, inggih punika lengkara sané polannyané asiki, sakirangnyané madaging jejering lengkara, linging lengkara, ring asapunapiné madaging panandang (objék) miwah  katerangan, sakadi:

• Bapa Nyoman nyemak udud.

• Mén Sundri nyait di baléné.

• Montoré macaplagan ibi sanja.

• Putu Bagia majalan masuk ngaremeng.


b. Lengkara Masusun

Lengkara Masusun, inggih punika lengkara tunggal sané sampun kawrediang ngwangun susun anyar tur sakirangnyané madaging kalih lengkara tunggal. Lengkara masusun kabinayang malih dados tetiga inggih punika lengkara masusun pepadan, lengkara masusun matingkat, miwah lengkara masusun pepetan.


c. Lengkara Masusun Pepadan

 Lengkara Masusun Pepadan inggih punika lengkara masusun sané lengkaranipun kantun sapadan utawi sederajat. Lengkara puniki ketah kagabungang antuk kruna napi, nanging, sakéwala, miwah sané lianan. Indayang cingak lengkara ring sor puniki.

• Bapa lakar luas, napi jumah sareng mémé?

• Gedé Lugra jemet pesan ngalih gaé, nanging adiné mayus pesan

• Ibi biasé suba kajanga, sakéwala jani teka buin duang truk.

• I Luh Sari jumah, nanging méméné luas kapeken.


d. Lengkara Masusun Matingkat

 Lengkara Masusun Matingkat puniki kawangun antuk lengkara sané paiketannyané nénten sumaih. Silih sinunggil lengkarannyané kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sané lianan kabaos pranakan lengkara (anak kalimat), sakadi:

• Pan Lodra mulih dugas tiang sedek manjus.

• Putu Suta ngambul krana tusing ajaka malali.

• Bapa luas mancing nuju yéh pasihé nyat.

• Di subané ada anak nepukin makejang anaké sing bani malali kema.


e. Lengkara Masusun Pepetan

inggih punika lengkara masusun sané ngutamayang mepetang wangun lengkara sané pateh, sakadi:

• Montoré ento mara belina. Montoré ento jani suba gadéanga.

 Montoré ento mara belina, jani suba gadéanga.

• Sekar belianga nasi. I Guru tusing       belianga nasi.

 I Sekar belianga nasi, I Guru tusing belianga.

Comments